Słownik przydatny na Wystawie Biblii

1. Biblia, Pismo Święte - zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie w językach: hebrajskim, aramejskim i greckim, uznawanych przez wielu ludzi za pisma natchnione przez Boga. Słowo Biblia wywodzi się z greckiego słowa βιβλία, biblia - księgi, a jest to liczba mnoga od słowa βιβλίον, biblion - oznaczającego zwój papirusu, lub księgę.

2. Pergamin - materiał pisarski, wyrabiany ze skóry zwierzęcej.

3. Welin - bardzo cienki, delikatny pergamin, wytwarzany ze skór jagnięcych i cielęcych.

4. Zwój - pierwotna postać książki, w formie długiej wstęgi nawiniętej na dwa drążki. Od IV wieku n.e, spisywano na nim kodeksy. Zachowany w użytku do dnia dzisiejszego, przez ortodoksyjnych Żydów, którzy Tanah (głownie Torę) przepisują na zwoje.

5. Kodeks - stosowana od I wieku n.e., jedna z form książki. Zbiór kart złączonych, szytych lub klejonych na brzegu nazywanym grzbietem. Karty kodeksu robione były z papirusu, bądź pergaminu, a następnie z papieru. Aby karty nie deformowały się pod wpływem wilgoci, okładki kodeksu wykonywano z desek.

6. Masora - system dopisywania kropek, jako samogłosek do spółgłoskowego pisma hebrajskiego oraz metoda zabezpieczenia treści przed błędami kopistów, zrealizowana przez wprowadzenie na marginesach dodatkowych informacji. (Podobnie jak dziś sumy kontrolne, lub klucze cyfrowe w systemach komputerowych).

7. Masoreci - Żydzi, stanowiący ruch religijny skupiający swoją aktywność, na zachowaniu i wiernym przepisywaniu pism. Pomiędzy IV, a IX wiekiem stworzyli i stosowali masorę.

8. Pismo spółgłoskowe - forma zapisu wyrazów, bez użycia samogłosek, używane głównie w językach semickich: arabskim, hebrajskim, aramejskim.

9. Tora - pięć pierwszych ksiąg Biblii, stąd właściwe jej nazwy: Pięcioksiąg, Pentateuch. Tora to najważniejszy tekst objawiony judaizmu.

10. Manuskrypt - (łac. manuscriptum - rękopis, od manus - ręka i scriptum - rzecz spisana) - ręcznie zapisany tekst, zazwyczaj zabytkowy zwój, kodeks, książka, lub dokument pochodzący sprzed okresu rozpowszechnienia się druku.

11. Esseńczycy - jedno z Żydowskich stronnictw religijnych, działające w czasach Jezusa Chrystusa, w Izraelu. Jedną z czynności, którą zajmowali się Esseńczycy było przepisywanie pism, co wyjaśnia ukrycie zbiorów Biblioteki Świątyni Jerozolimskiej, w pobliżu jednej z ich siedzib, w miejscowości Qumran.

12. Biblia Hebraica Stuttgartensia, BHS - współczesne wydania krytyczne Starego Testamentu, w których ten tłumaczony jest na języki narodowe. W Stuttgarcie mieści się instytut Deutsche Bibelgesellschaft, zajmujący się ich wydawnictwem.

13. Genealogia - (wyraz poch., z  grec. γενεά, genos - ród oraz λόγος, logos - słowo, wiedza) - jedna z nauk pomocniczych historii, zajmująca się badaniem więzi rodzinnych pomiędzy jej członkami.

14. Prozelita - człowiek szukający Boga, który rozpoznał Stwórcę w Bogu Izraela, JHWH oraz przyłączył się do narodu Izraelskiego, poprzez obrzezanie i zachowywanie Prawa spisanego w Torze.

15. Faksymile - (od łac. fac simile, dosł. czyń podobnie) - reprodukcja w miarę dobrze oddająca oryginał, tj. starająca się zachować jego treść, format, korekty, notatki i znaki umieszczone w manuskrypcie, jak również niedoskonałości i braki. Nie należy mylić z reprintem.

16. Reprint - przedruk, ponowny wydruk, lub ponowne opublikowanie książki, bez zmiany, lub z niewielkimi zmianami treści (np. usunięcie błędów drukarskich, dodanie informacji o redakcji). Reprinty starają się oddać charakter dawnych wydań, poprzez wykonane w dawnej technice na podobnym papierze, z zachowaniem formatu i okładki.

17. Józef Flawiusz (gr. ᾿Ιώσηπος Φλαύιος, 37-94 n.e.) - piszący greką żydowski historyk, pochodzący z rodziny kapłańskiej. Autor ważnych dla historyków dzieł, m.in.„Dzieje starożytnego Izraela” oraz „Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom”.

18. Heinrich Graetz (ur. jako Tzvi Hirsh Graetz, 1817-1891) - niemiecki uczony pochodzenia żydowskiego, autor pierwszej syntetycznej Historii Żydów, opisującej dzieje narodu, od czasów biblijnych do czasów jemu współczesnych.

19. Talmud (hebr. תלמוד‎, talmud - nauka) - jedna z podstawowych ksiąg judaizmu, napisana w języku aramejskim. Jest komentarzem do Tory, który wyjaśnia, w jaki sposób przestrzegać prawa zawartego w Torze, w okolicznościach, po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej oraz po wypędzeniu Żydów z Palestyny, na początku II wieku. Pełni rolę judaistycznego katechizmu. Talmud składa się z dwóch części: Miszny i Gemary.

20. Miszna - spisany zbiór odpowiedzi, udzielonych przez rabinów do wiernych, którzy zapytywali, jak praktycznie interpretować pewne zapisy zawarte w Torze.

21. Gemara - Bardzo obszerny komentarz do poszczególnych fragmentów Miszny, ustalający jeszcze bardziej precyzyjnie, właściwe zachowanie pobożnego Żyda w bliżej określonej sytuacji.

22. Proroctwo - objawienie woli Boga.

23. Wybór - wskazanie jednego spośród wielu.

24. Paleografia - nauka zajmująca się badaniem rozwoju pisma w procesie historycznym, a także badaniem środowiska, w jakim tworzono tekst, jak również rozpoznawaniem skrótów i rozszyfrowywaniem dawnego pisma.

25. Krój pisma - charakterystyczny obraz kompletu znaków pisma, o jednolitych podstawowych cechach graficznych: stylu, rytmie, proporcji, dukcie, układzie, lub kształcie szeryfów, a także cechach optycznych. Ma wiele odmian, czasami nawet znacznie różniących się od kroju podstawowego, lecz nadal zachowujący, w sposób konsekwentny, podstawowe założenia graficzne danej rodziny krojów.

26. Czczionka - rodzaj nośnika pojedynczych znaków pisma drukarskiego oraz podstawowy materiał zecerski, używany w technice druku wypukłego.

27. Font (ang. z łac. fons - źródło) - komputerowy zestaw czcionek o określonych wspólnych cechach, zapisany w postaci elektronicznej.

28. Majuskuła - krój pisma, zawierający jedynie wielkie, kwadratowe litery.

29. Minuskuła - pismo zawierające małe i wielkie litery, stostowane w manuskryptach od około VII wieku.

30. Nomina Sacra - skróty świętych imion w greckich i łacińskich rękopisach; pojawiają się również na obrazach i ikonach. Święte imiona skracano nadkreślając litery.

31. Świadek tekstu - zachowany mały fragment tekstu, którego datowanie, pomaga ustalić datę powstania dzieła zachowanego tylko w późniejszych kopiach.

32. Ojcowie Apostolscy - pisarze chrześcijańscy, którzy tworzyli dzieła zaraz po czasach apostolskich (na przeł. I i II wieku, do pier. poł. II wieku) i powoływali się na autorytet apostołów Chrystusa, lub ich bezpośrednich uczniów. Nie należy mylić z Ojcami Kościoła (w pojęciu Rzymsko-katolickim), do których zalicza się również późniejszych nauczycieli, do czasów św. Augustyna (V wiek) a nawet św. Tomasza (wiek XIII).

33. Sekcje Ammoniusza - podział tekstu czterech Ewangelii, na perykopy umieszczany na marginesie rękopisów. W greckich rękopisach numery Sekcji Ammoniusza, oddawane były przy pomocy liter alfabetu greckiego, a pod nimi podawano zazwyczaj numery odpowiadających im Kanonów Euzebiusza.

34. Kanony Euzebiusza - system oznaczeń paralelnych tekstów (perykop) Ewangelii, opracowany w IV wieku przez Euzebiusza z Cezarei.

35. Wulgata - stworzony z początkiem V wieku, przez św. Hieronima, łaciński przekład Biblii, mający istotny wpływ na kościół zachodni.

36. Poliglota (gr. polýglōttos, polýglōssos - wielojęzyczny) - wielojęzyczne wydanie całości lub części Pisma Świętego obejmujące tekst w kilku wersjach językowych zarówno oryginalnych jak i tłumaczonych, służących głównie celom krytyki tekstu.

37. Hexapla (gr. Εξαπλά - sześciokształtna) - datowana na lata 40' III wieku, zachowana we fragmentach poliglota opracowana przez Orygenesa. Zawierała sześć umieszczonych obok siebie kolumn tekstu Starego Testamentu: oryginał hebrajski, transkrypcja tekstu hebrajskiego na język grecki oraz cztery przekłady na język grecki, w tym przekład Septuaginty.

38. Neowulgata (łac. Nova Vulgata) - ukończony w 1979 roku przekład Biblii na łacinę, będący zrewidowaną i poprawioną wersją Wulgaty. Przekład dokonany z inicjatywy kościoła rzymskokatolickiego.

39. Waldensi - ugrupowanie chrześcijańskie żyjące na południu Francji, a później, za sprawą prześladowań - kryjące się w dolinach Alpejskich, mogące wykazać swą ciągłość o czasów apostolskich.
    Uwaga: nie jest prawdą, jakoby wyznanie pochodziło od Piotra Waldo, który był kaznodzieją tego istniejącego dużo wcześniej ugrupowania.

40. Dominikanie - założony 1216 roku przez Dominika Guzmana rzymskokatolicki zakon księży kaznodziejów. Charakterystyczną cechą są białe habity.

41. Lollardzi, lollardowie - religijny ruch w Anglii i Szkocji w XIV i XV w., powstały pod wpływem nauk Jana Wiklefa, głoszący ewangelię poprzez czytanie przez wędrownych kaznodziei ludziom przepisywanych fragmentów tłumaczenia Biblii na zrozumiały dla nich język. Nazwa lollardziwywodzi się z języka średnioholenderskiego, gdzie lollen oznaczało mamrotanie, mówienie szeptem.

42. Krzyżacy - powstały na fali XI-wiecznych krucjat niemiecki katolicki zakon rycerski. W praktyce bardzo sprawna organizacji, podobnie jak dzisiejsza korporacja, w związku z czym stosunkowo łatwo było jej w 1525 roku, po przyjęciu nauk reformacji przekształcić się w pierwsze luterańskie państwo wyznaniowe - Prusy Książęce, wchodzące w skład Korony Polskiej.

43. Inkunabuł, Starodruk - Drukowane pomiędzy 1455, a ok. 1505 r. książki, mające układ naśladujący rękopisy. Na początki XVI wieku, drukarze zmienili formę na bardziej wygodną, zawierającą kartę tytułową, spis treści, wygodniejszą do czytania czcionkę. Wówczas zrezygnowano również z kolofonów.

44. Kolofon - krótki dopisek na końcu manuskryptu informujący o autorze dzieła, lub o podmiocie kopiującym dzieło.

45. Pismo gotyckie - rodzina krojów pisma opartych na alfabecie łacińskim, o łamanych i bardzo ozdobnych konturach. Początki tego pisma datuje się na XI wiek, a w powszechnym użyciu pismo gotyckie występowało od XIII wieku i używane było w Europie do późnego średniowiecza.

46. Szwabacha (niem. Schwabacher) - pismo gotyckie, które dało początek narodowemu pismu niemieckiemu stosowanemu do naszych czasów. Drukarze w XVI wieku adoptowali szwabachę dla potrzeb alfabetu polskiego w celu zapisu tekstów w języku polskim, w odróżnieniu od antykwy, która służyła do zapisu tekstów łaciny.

47. Tekst krytyczny (łac. editio maior) - redakcja naukowa i wydanie tekstu źródłowego dokumentu opatrzonego tzw. aparatem krytycznym, na który składają się merytoryczne przypisy wyjaśniające decyzje edytorskie wydawcy oraz przypisy bibliograficzne.

48. Aparat krytyczny (łac. apparatus criticus) - przypisy do wydawanego tekstu wyliczające warianty przekazane przez różne manuskrypty.

49. Textus Receptus (z łac. tekst przyjęty) - tekst grecki Nowego Testamentu opracowany przez reformatorów kościoła: Erazma, Roberta Estienne zwanego Stephanusem, Teodora Bezę oraz tłumaczy KJV, a będący podstawą wielu protestanckich tłumaczeń.
    Nazwa ta jest późniejsza, pochodzi z przedmowy wydania Elzewira z 1633 roku, gdzie napisano: „Textum ergo habes, nunc ab omnibus receptum: in quo nihil immutatum aut corruptum damus - Tekst, który masz, jest teraz przez wszystkich przyjęty, w którym niczego nie zmieniliśmy ani nie uszkodziliśmy”.

50. Targum (hebr. תרגום - tłumaczenie) - to wypowiadane przez rabina parafrazy, wyjaśnienia i rozwinięcia żydowskiej Biblii, przekazywane we wspólnym języku słuchaczy, którym początkowo był często aramejski. W czasach Jezusa Chrystusa wśród Żydów następowała zmiana używanego w mowie języka, przez co hebrajski zanikał, zaś użyciu dominował język aramejski. Spisane tłumaczenia zachowały się wśród Żydów w formie manuskryptów. W Polsce dostępne są jedynie dwa tłumaczenia targumów Tory.

51. Wulgata sykstyńska - wydanie Wulgaty z roku 1590 autoryzowane przez papieża Sykstusa V. Wydanie to zawiera bardzo dużo błędów. Zatem jezuici wykupili je na zniszczenie nakładu, przez co istniejące do dziś egzemplarze są bardzo rzadkie i drogie. Jednocześnie jezuici podjęli pracę nad poprawieniem tekstu, co zaowocowało wydaniem w 1592 roku Wulgaty Klementyńskiej.

52. Ligatura - połączone litery alfabetu drukowane bądź kreślone w postaci jednego wspólnego, nowego znaku. W języku polskim praktycznie występuje tylko w niektórych czcionkach (np. Times), w połączenie liter „f” i „i” w sposób taki, w którym kropka nad „i” jest wspólna z zawijasem litery f + i → fi. Jak w angielskim: A + E → Æ, æ; lub w niemieckim fs → ß. Z ligatur pochodzą powszechnie używane znaki @ → At i & → Et 

53. Zecer (niem. Setzer, od setzen - posadzić, usadowić, składać, stawiać) - wysoko kwalifikowany pracownik wykonujący skład czcionek na potrzeby druku.

54. Litografia - technika druku płaskiego, gdzie rysunek przeznaczony do powielania wykonuje się na kamieniu litograficznym.

55. Typografia - jedna najstarszych z technik druku wypukłego. Za pomocą farby naniesionej na wypukłą formę drukowanejest bezpośrednio podłoże (papier, pergamin, itp.). Technika stosowana przed wprowadzeniem ruchomych czcionek Gutenberga, gdy wykonywano drzeworyt i za jego pomocą wykonywano druk.

56. Biblia Lutra - pod tym pojęciem kryje się przekład Biblii dokonany przez Marcina Lutra na niemiecki a wydany pierwszy raz w 1522 (Nowy Testament) i w 1534 (całość) a poprzez wielokrotne wznowienia mający istotny wpływ na język i kulturę niemiecką.

57. Drzeworyt - technika graficzna druku wypukłego. Drzeworytem nazywa się również rysunek uzyskaną tą techniką.

58. Albrecht Dürer (1471-1528) - niemiecki malarz, grafik, rysownik i teoretyk sztuki, uważany za najwybitniejszego artystę niemieckiego renesansu.

59. Lucas Cranach starszy (1472-1553) - niemiecki malarz i grafik epoki renesansu, zwolennik reformacji, przyjaciel Lutra. Na pewien sposób konkurent Dürer’a, a jednocześnie jego uczeń.

60. Tiara - papieska korona, składająca się z trzech diademów (obręczy ze złota), wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem. Symbolizuję władzę papieża nad niebem, ziemią i czyśćcem (światem podziemnym).

61. Pietyści - nurt religijny wyłaniający się w XVII wieku w kościołach protestanckich akcentujący osobistą pobożnosć, praktyczne życie i moralność zgodne z Pismem Świętym. 

62. Purytanie - nurt religijny, wywodzący się z kościoła Anglikańskiego.

63. Luteranizm - doktryna teologiczna zapoczątkowana w Wittenberdze przez Marcina Lutra i skupionych wokół niego reformatorów, której spuścizną są kościoły luterańskie, a w Polsce kościół ewangelicko-augsburski.

64. Kalwinizm - reformacyjny kierunek teologiczny wypracowany w Genewie przez Jana Kalwina i jego zwolenników, obecny dziś w kościoła reformowanych, kalwińskich, prezbiteriańskich, ale również w niektórych baptystycznych i konserwatywnych wspólnotach wolnych chrześcijan.

65. Arianizm - nurt teologiczny w chrześcijaństwie odrzucający rzymskokatolicką naukę o Trójcy Świętej. W pierwszych wiekach kościoła utożsamiany z nauką żyjącego w III wieku Ariusza z Aleksandrii, w czasach reformacji z jednym z nurtów protestantyzmu.

66. Jezuici (łac. Societas Iesu - Towarzystwo Jezusowe) - męski, papieski zakon apostolski założony w połowie XVI w. przez Ignacego Loyolę. Cechą charakterystyczną jest dyspozycyjność do służenia papieżowi we wszelkich możliwych dziedzinach, a zwłaszcza w zadaniach najtrudniejszych. W związku z tym nie ma ściśle ustalonego zakresu działania, gdyż wyznaczają go znaki czasu. Zakoń był i jest najpotężniejszym, a obecnie też najbardziej liberalnym zgromadzeniem zakonnym w obrębie kościoła rzymskokatolickiego.

67. Język staro-cerkiewno-słowiański - najstarszy literacki język słowiański, formujący się od połowy IX wieku i oparty głównie na słowiańskich gwarach z dzisiejszych okolic Macedonii. Język ten stał się podstawą literacką języków: bułgarskiego, rosyjskiego, serbsko-chorwackiego. Jest spokrewniony ze współczesnym językiem bułgarskim i macedońskim. Św. Cyryl i św. Metody, w X uczynili go językiem liturgicznym chrześcijan obrządku słowiańskiego.

68. Święty Cyryl i Święty Metody - pochodzący z Grecji lub Macedonii misjonarze, którzy w IX wieku prowadzili misje chrystianizacyjne na ziemiach zamieszkanych przez Słowian. Działalność misyjna natrafiała na opór struktur kościoła łacińskiego, przez co Cyryl był nawet więziony przez duchowieństwo niemieckie.

69. Cyrylica - pismo alfabetyczne służące do zapisu języków wschodniosłowiańskich, większości południowosłowiańskich i innych. Współcześnie używane w języku rosyjskim, bułgarskim, serbskim, przez jakiś czas cyrylicą zapisywało się też pismo kazaskie, uzbeckie i mongolskie, używały go nawet niektóre języki tureckie.

70. Głagolica - najstarsze pismo słowiańskie, stworzone przez Cyryla i Metodego, którzy w w IX wieku za jego pomocą zapisywali teksty liturgicznie dla Słowian. Bazuje na greckim alfabecie.

71. Konkordancja - alfabetyczny spis wyrazów znajdujących się w określonym dziele literackim, w szczególności w Biblii, jej części lub w księdze. Obecnie w zaniku uwagi rozpowszechnienia się tekstów cyfrowych i cyfrowych systemów wyszukiwania.

72. Konkordancja Stronga - opracowana przez Stronga konkordacja ... !!!

73. Słownik Webstera (ang. Webster’s Dictionary) - słownik amerykańskiej odmiany języka angielskiego napisany przez Noaha Webstera, a po raz pierwszy wydany w 1828 roku. Od drugiej połowy XX narzędzie wprowadzania zmian językowych - poprawności politycznej poprzez kolejne wojny słownikowe.

74. Przekład interlinearny, interlinia - tłumaczenie, w którym obok siebie znajdują się: oryginał i dosłowne tłumaczenie kolejnych wyrazów. Dodatkowo przy każdym słowie mogą być też umieszczone inne informacje, takie jak zapis fonetyczny lub kody gramatyczne słowa. Nazwa pochodzi od faktu, że pomiędzy liniami tekstu oryginalnego umieszczone są linii z tłumaczeniem i dodatkowymi informacjami o słowach.

75. Przekład dosłowny - przekład, w którym próbuje się oddać słowo za słowo, z (o ile to możliwe) dokładnym oddaniem stylu gramatycznego każdego słowa.

76. Przekład literacki - przekład, w którym tekst literacki ukształtowany w jednym języku zostaje zrekonstruowany w systemie innego języka naturalnego.

77. Parafraza - swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, która rozwija lub modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens.

78. Uwspółcześnienie - dostosowanie treści zapisanej w archaicznej wersji języka do wymogów języka współczesnego poprzez zmianę słownictwa i gramatyki.

79. Katena - (z łac. catanae – łańcuchy) – nazywana także antologią egzegetyczną, wyciągi objaśniające i wyjaśniające. Zestawienie komentarzy do Biblii, pisanych przez różnych pisarzy chrześcijańskich i zestawionych w jednym ciągu jako całość, który tworzy pewien łańcuch jednolitego tekstu. Miały wyjaśniać trudne fragmenty Biblii.

80. Kot - Małe zwierzątko. Nie występuje w Biblii.