Biblijna analiza problemu lichwy
Autor artykułu jest analitykiem finansowym, ze stażem w dużych instytucjach finansowych i państwowych.
* * *
Radku, od pewnego czasu w sposób pogłębiony studiuję Biblię i w załączeniu przesyłam Ci biblijne opracowanie tematu lichwy. Mam nadzieję, że będzie to dla Ciebie lub dla czytelników Twojego portalu interesująca lektura. Dla mnie w praktyce oznacza to konieczność zmiany zawodowej i koncentracji na innym sektorze działalności.
Moim celem nie jest przy tym potępianie kogokolwiek (np. korzystających z kredytów), bo sam zasługuję tu na największe potępienie – ze skruchą muszę przyznać, że byłem tu faryzeuszem największych z możliwych, gdyż tworzyłem w banku nowe produkty kredytowe… Tym niemniej warto wiedzieć, co Słowo Boże mówi na dany temat. I dziękuję Bogu Najwyższemu, że mi to pokazał.
Krzysztof Borawski
Białystok, 19.02.2013 r.
Biblijna analiza problemu lichwy w kontekście odsetek, kredytów bankowych i lokat
Do czasu rozpoczęcia przeze mnie studiów nad tekstem Biblii byłem przekonany, że lichwa oznacza – zgodnie z potocznym rozumieniem tego pojęcia – pobieranie wysokich odsetek. Czytając uważnie tekst Słowa Bożego zauważyłem jednak, że pod pojęciem lichwy Bóg definiuje pobieranie jakichkolwiek odsetek, a nawet tzw. dopłaty (np. pożyczenie pięciu bochenków chleba w ramach umowy, że po określonym czasie zwrócona zostanie większa ich ilość), zgodnie z:
„Jeżeli zubożeje twój brat i podupadnie, to ty go wspomożesz na równi z obcym przybyszem czy tubylcem, aby mógł żyć obok ciebie. Nie bierz od niego odsetek ani lichwy, a bój się swojego Boga, aby twój brat mógł żyć obok ciebie. Nie dasz mu swoich pieniędzy na odsetki, a swojej żywności mu nie dasz, aby więcej odebrać.” (3 Mojż. 25:35-37)
(Lev 25:36 Take 3947 thou no usury5392 of him, or increase 8636: but fear 3372 thy God 430; that thy brother 251 may live 2416 with thee.
Lev 25:37 Thou shalt not give 5414 him thy money 3701 upon usury5392, nor lend 5414 him thy victuals 400 for increase 4768.)
inny przykład:
„U ciebie przyjmują łapówki za przelew krwi. Bierzesz odsetki i dopłatę, i krzywdzisz gwałtem swojego bliźniego, a mnie zapomniałeś – mówi Wszechmocny Pan.” (Ez. 22:12)
(Eze 22:12 In thee have they taken 3947 gifts 7810 to shed 8210 blood 1818; thou hast taken 3947 usury5392 and increase 8636, and thou hast greedily gained 1214 of thy neighbours 7453 by extortion 6233, and hast forgotten 7911 me, saith 5002 the Lord 136 GOD 3069.)
Słowo „neshek”, określające w języku hebrajskim lichwę, w konkordancji Stronga opisane jest pod H5392 (źródło: http://www.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=H5392&t=KJV). W języku angielskim występuje w tym miejscu słowo „usury”. Miejsca występowania tego słowa, wraz ze składnią z konkordancji Stronga, są wymienione w dalszej części tego opracowania.
Warto zauważyć, że w czasach Starego Testamentu za pożyczanie na procent lub pobieranie dopłaty, czyli za lichwę, Bóg karał śmiercią – był to bardzo poważny grzech, wymieniany łącznie z bałwochwalstwem, cudzołóstwem itd., zgodnie z:
„Uciska ubogiego i biednego, dopuszcza się gwałtu, zastawu nie zwraca i podnosi oczy swoje ku bałwanom, popełnia ohydne czyny, Pożycza na lichwę i bierze odsetki – na pewno nie będzie żył, ponieważ popełnił wszystkie te ohydne czyny. Na pewno poniesie śmierć; jego krew będzie na nim.” (Ez. 18:12-13)
Pożyczanie na procent lub pobieranie dopłaty groziło również utratą majątku:
„Kto powiększa swój majątek przez lichwiarskie odsetki, gromadzi go dla tego, który lituje się nad ubogimi.” (Przysłów 28:8)
(Pro 28:8 He that by usury5392 and unjust gain 8636 increaseth 7235 his substance 1952, he shall gather 6908 it for him that will pity 2603 the poor 1800.) H8636 = increase (również w: Ez. 22:12)
W czasach Starego Testamentu dopuszczalne było jednak pożyczanie na procent poganom:
Nie będziesz pożyczał na lichwiarskie odsetki twemu bratu, nie będziesz brał odsetek za wierzytelność pieniężną ani za wierzytelność żywnościową, ani za cokolwiek, za co się bierze odsetki. Obcemu możesz pożyczać na lichwiarskie odsetki, ale twemu bratu nie będziesz pożyczał na lichwiarskie odsetki, aby ci błogosławił Pan, Bóg twój, w każdym twoim przedsięwzięciu, w ziemi, do której wchodzisz, aby ją wziąć w posiadanie.” (5 Mojż. 23:19-20)
Warto jest przyjrzeć się tu oryginalnej wersji tekstu, aby nie wywieść mylnego wniosku, że werset ten mówi o czymś na kształt określonej wysokości odsetek, które dopiero wtedy stają się lichwą – wyraźnie użyte jest tu wyłącznie słowo „usury”/”neshek” bez dodatkowych określeń, a jedynie ze wskazaniem rodzaju lichwy (lichwa pieniężna, lichwa w żywności, lichwa w czymkolwiek).
Deu 23:19 Thou shalt not lend upon usury 5391 to thy brother 251; usury5392 of money 3701, usury5392 of victuals 400, usury5392 of any thing 1697 that is lent upon usury 5391
Jezus Chrystus w swoim nauczaniu podniósł wymagania w tym zakresie, zakazując pożyczania w formie lichwy (z odsetkami lub dopłatą) komukolwiek – zarówno poganom, jak i braciom w wierze. Zamiast tego wezwał On do pożyczania nie tylko osobom bliskim, ale również nieprzyjaciołom, i to bez spodziewania się czegokolwiek w zamian, zgodnie z:
„I jeśli pożyczacie tym, od których spodziewacie się zwrotu, na jaką wdzięczność zasługujecie? Przecież i grzesznicy pożyczają grzesznikom, aby z powrotem odebrać tyle samo. Ale miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie im dobrze i pożyczajcie, niczego się za to nie spodziewając, a wielka będzie wasza nagroda i będziecie synami Najwyższego.” (Łk. 6:34-35)
Jednocześnie Nowy Testament wzywa wierzących w Jezusa Chrystusa:
„Postępujcie jak dzieci światłości; Bo owoc Ducha jest we wszelkiej dobroci, sprawiedliwości i prawdzie. Badając to, co podoba się Panu; I nie miejcie nic wspólnego z bezowocnymi uczynkami ciemności, ale je raczej strofujcie.” (Efez. 5:8-11)
a także:
„Od wszelkiego rodzaju zła z dala się trzymajcie.” (1 Tes. 5:22)
Oznacza to, że wierzący chrześcijanie nie powinni mieć nic wspólnego z lichwą, która występuje dziś pod postacią… kredytów bankowych, pożyczek, leasingu (który w praktyce niewiele różni się od kredytu bankowego – w najlepszym razie jest to zakup na kredyt) itd., ale również pod postacią wszelkich oprocentowanych lokat. Wierny Słowu Bożemu chrześcijanin nie powinien stąd wspierać swoimi talentami i intelektem instytucji pożyczkowych ani kredytowych (czyli np. nie powinien pracować w banku), nie powinien on również uczestniczyć w żadnym pośrednictwie finansowym, które powoduje korzystanie z kredytów lub pożyczek lub też wiąże się z lokowaniem środków na procent (wszelka działalność, gdzie pożycza się na procent lub dopłatę).
Ktoś mógłby zapytać: Jak w takim razie mają żyć młode małżeństwa, które bez kredytu bankowego nigdy nie będą w stanie kupić mieszkania? Odpowiedź mogłaby być taka: Zawsze pozostaje najem – życie w mieszkaniu, które może za 30 lat, po okresie spłaty kredytu, będzie należeć do tego małżeństwa, może niewiele różnić się od życia w mieszkaniu najmowanym (i jedno i drugie nie należy w praktyce do nich, lecz do właściciela lokalu albo do banku). Pieniądze płacone w ramach czynszu najmu w rzeczywistości są również dużo mniejsze niż łączny koszt odsetek i kosztownych, niezbędnych w dłuższym okresie co pewien czas remontów – a nadal pozostaje nam możliwość przeprowadzki. Bóg również dba o swój lud i nagradza On tych, którzy są Mu wierni – np. dając szansę na zakup w przyszłości mieszkania z pozyskanych środków lub błogosławiąc w inny sposób. A najprostsza odpowiedź na pytanie, dlaczego tak należy czynić: Bo Bóg w swoim Słowie tak powiedział. Nie obiecał On nam zrozumienia wszystkich swoich przykazań, ale to, że będzie z nami i że będzie nas wspierał.
Istotnym zagadnieniem, które może się tu pojawić, jest sytuacja użycia lichwy do czynienia czegoś, co wydaje się nam dobre lub nawet obiektywnie jest dobre, np. pomocy zagrożonemu upadłością przedsiębiorstwu, aby ratować miejsca pracy. Warto tu jednak pamiętać o słowach apostoła Pawła:
„Również jeśli ktoś staje do zapasów, nie otrzymuje korony, jeżeli nie walczy prawidłowo.” (2 Tym. 2:5)
Oznacza to, że droga dojścia do celu jest równie ważna, jak sam cel – cel „nie uświęca środków”, nie możemy tłumaczyć zaangażowania się w grzeszne działania tym, że czynimy to w dobrym celu. W podobny sposób mogłaby tłumaczyć się prostytutka, która uzasadnia nierząd brakiem środków na utrzymanie rodziny. Warto pamiętać, że dla osób wierzących w Jezusa Chrystusa wszystko, co ma miejsce, dzieje się z woli Bożej lub z dopuszczenia Bożego, zgodnie z:
„Czyż nie sprzedają za grosz dwu wróbli? A jednak ani jeden z nich nie spadnie na ziemię bez woli Ojca waszego. Nawet wasze włosy na głowie wszystkie są policzone.” (Mt. 10:29-30)
Czasem trudne sytuacje lub wprost cierpienia, które nas spotykają, są dla nas próbą, czasem karą za grzechy, a czasem błogosławieństwem, gdyż pozwalają nam się zmienić i są wyrazem miłości Bożej, zgodnie z:
„Kogo bowiem Pan miłuje, tego karze, a chłoszcze każdego, którego za syna przyjmuje. Jeśli znosicie karanie, Bóg obchodzi się z wami jak z synami. Jaki to bowiem syn, którego ojciec nie karze? A jeśli jesteście bez karania, którego wszyscy są uczestnikami, wtedy jesteście bękartami, a nie synami. Poza tym nasi cieleśni ojcowie nas karali, a szanowaliśmy ich. Czyż nie tym bardziej powinniśmy poddać się Ojcu duchów, abyśmy żyli?” (Hebr. 12:6-9)
Jest to szerszy temat (dlaczego coś przykrego nas spotyka), jednak na pewno nie uzasadnia to posługiwania się grzesznymi metodami dla czynienia czegoś, co uważamy w danym momencie za dobre. Droga dojścia do celu jest równie istotna, jak sam cel. Często ciężko jest iść tą drogą, ale… wierzę w to, że Bóg kocha, prowadzi i wspiera swój lud, czyli wierzących w Jezusa Chrystusa.
Warto również wspomnieć o jednym przypadku, gdy Jezus Chrystus w przypowieści o talentach pozornie zachęcał do lichwy, czyli oddania pieniędzy bankierom (Mt. 25:27). Pozornie, gdyż po pierwsze była to przypowieść, która używa przenośni dla opisania sensu, głównego przesłania, a po drugie dlatego, że w sytuacji potraktowania tej przypowieści dosłownie byłoby to sprzeczne nie tylko z pozostałym nauczaniem Biblii, ale również z samym stosunkiem Jezusa do bankierów, których nazwał On „zbójcami” przepędzając ich ze świątyni, zgodnie z:
„Wtedy Jezus wszedł do świątyni Boga i wypędził wszystkich sprzedających i kupujących w świątyni; poprzewracał stoły wymieniających pieniądze i stołki sprzedających gołębie. I powiedział im: Jest napisane: Mój dom będzie nazwany domem modlitwy, a wy zrobiliście z niego jaskinię zbójców.” (Mt. 21:12-13)
Przykładem błędów wynikających z dosłownej interpretacji przypowieści bez uwzględniania pozostałego nauczania Biblii na dany temat może być oderwanie od reszty nauczania słów Jezusa:
„A Jezus, odpowiadając, rzekł im: Zaprawdę powiadam wam, jeślibyście mieli wiarę i nie wątpili, nie tylko to, co się stało z drzewem figowym, uczynicie, ale gdybyście i tej górze rzekli: Wznieś się i rzuć do morza, stanie się tak.” (Mt. 21:21)
które koniecznie należy rozpatrywać łącznie z:
„Prosicie, a nie otrzymujecie, dlatego że źle prosicie, chcąc tym zaspokoić wasze żądze. Cudzołożnicy i cudzołożnice, czy nie wiecie, że przyjaźń ze światem jest nieprzyjaźnią z Bogiem? Jeśli więc ktoś chce być przyjacielem świata, staje się nieprzyjacielem Boga.” (Jakuba 4:3-4)
Tylko łączne uwzględnianie obu tych fragmentów pozwoli nam zarówno wzmocnić wiarę, jak i uniknąć bałwochwalczego poczucia, że to my sami w praktyce jesteśmy bogami – bo mając silną wiarę możemy czynić wszystko, co zapragniemy, a nie to, czego Wszechmocny i Suwerenny Bóg od nas oczekuje (Jezus miał bardzo silną wiarę i przed ukrzyżowaniem prosił On Ojca, aby jeśli to jest możliwe minęło go to cierpienie – jednak powierzył On to woli Ojca, aby działa się wola Ojca).
We wspomnianej przypowieści o talentach oczywiście mowa jest nie o zachęcie do lichwy czy też usprawiedliwianiu jej, lecz o wykorzystaniu danych nam przez Boga możliwości, a także uzdolnień do tego, aby działać na Jego rzecz, aby rozwijać się i wzrastać wykorzystując posiadane możliwości na rzecz Boga. Wskazuje to również na odpowiedzialność osób bardziej obdarzonych przez Boga, że są one zobowiązane tak samo do pracy, jak osoby mniej utalentowane. Oczywiście talent w przypowieści oznacza jednostkę masy złota (ok. 21 kg), a nie talent w znaczeniu szczególnych uzdolnień. Nie jesteśmy w stanie pozyskać dodatkowego talentu, np. plastycznego, poprzez piękne śpiewanie. Możemy jednak nauczyć się służyć Bogu pieśnią w trakcie nabożeństw – podobnie jak osoba uzdolniona plastycznie może np. przygotować atrakcyjne zajęcia dla dzieci. Poprzez służenie innym ubogacamy się wzajemnie. Ważnym jest, aby nasze uzdolnienia rozwijać na chwałę Bożą.
Podsumowując:
Z biblijnego punktu widzenia pożyczanie na jakikolwiek procent lub z pobieraniem dopłaty było karane przez Boga śmiercią (Ez. 18:12). Ten, kto tak czyni, gromadzi majątek dla tego, który lituje się na ubogimi (Przysłów 28:8). Sprawiedliwość tych, którzy podążają za Jezusem ma być przy tym wyższa, niż ludzi z czasów Starego Testamentu (ST) (Mt. 5:20), stąd wezwani jesteśmy do tego, aby pożyczać niczego się za to nie spodziewając (Łk. 6:35). Do pożyczania bez odsetek, z miłości i dla pomocy biednym wzywał również wielokrotnie ST (Psalm 112:5, Przysłów 19:7).
- Nie może tu jednak występować odpowiedzialność jednego partnera za środki zainwestowane przez drugiego partnera – wtedy nie jest to pożyczka, ale wspólne zaangażowanie inwestycyjne.
A co jeśli udziałowiec liczy na określoną stopę zwrotu? Czy jest to lichwa, czy współpraca? Jeżeli dzielone są możliwe straty oraz wytworzone zyski, to jest to współpraca. Bez konieczności zwrotu środków zainwestowanych przez jednego partnera przez drugiego partnera. Bez przymusu dokonania wykupu partnera, raczej z opcją. Wtedy jest to partnerstwo. Nawet, jeżeli ktoś przelicza to na odsetki od zainwestowanego kapitału, to ponieważ w rzeczywistości nie otrzymuje on odsetek (i nie jest to przedmiotem umowy), ale jest to udział w zyskach, nie można tego nazwać lichwą.
Fragmenty dot. pożyczania na procent ze Starego Testamentu (ST):
„Jeżeli pożyczysz pieniędzy komuś z ludu mojego, ubogiemu, który jest u ciebie, nie postępuj z nim jak lichwiarz; nie ściągajcie od niego odsetek. Jeżeli weźmiesz w zastaw płaszcz twego bliźniego, zwrócisz mu go przed zachodem słońca, Bo jest to jego jedyne okrycie, okrycie jego ciała. W czymże innym będzie spał? Gdy wołać będzie do mnie, wysłucham, bo Ja jestem miłosierny.” (2 Mojż. 22:25-27)
Konkordacja Stronga (oryginalna wersja Biblii, hebrajska oraz grecka):
(http://www.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=H5392&t=KJV)
Exd 22:25 If thou lend 3867 money 3701 to [any of] my people 5971 [that is] poor 6041 by thee, thou shalt not be to him as an usurer 5383 , neither shalt thou lay 7760 upon him usury5392.
„Jeżeli zubożeje twój brat i podupadnie, to ty go wspomożesz na równi z obcym przybyszem czy tubylcem, aby mógł żyć obok ciebie. Nie bierz od niego odsetek ani lichwy, a bój się swojego Boga, aby twój brat mógł żyć obok ciebie. Nie dasz mu swoich pieniędzy na odsetki, a swojej żywności mu nie dasz, aby więcej odebrać.” (3 Mojż. 25:35-37)
Lev 25:36 Take 3947 thou no usury5392 of him, or increase 8636: but fear 3372 thy God 430; that thy brother 251 may live 2416 with thee.
Lev 25:37 Thou shalt not give 5414 him thy money 3701 upon usury5392, nor lend 5414 him thy victuals 400 for increase 4768.
„Nie będziesz pożyczał na lichwiarskie odsetki twemu bratu, nie będziesz brał odsetek za wierzytelność pieniężną ani za wierzytelność żywnościową, ani za cokolwiek, za co się bierze odsetki. Obcemu możesz pożyczać na lichwiarskie odsetki, ale twemu bratu nie będziesz pożyczał na lichwiarskie odsetki, aby ci błogosławił Pan, Bóg twój, w każdym twoim przedsięwzięciu, w ziemi, do której wchodzisz, aby ją wziąć w posiadanie.” (5 Mojż. 23:19-20)
Deu 23:19 Thou shalt not lend upon usury 5391 to thy brother 251; usury5392 of money 3701, usury5392 of victuals 400, usury5392 of any thing 1697 that is lent upon usury 5391
„Panie! Kto przebywać będzie w namiocie twoim? Kto zamieszka na twej górze świętej? Ten, kto żyje nienagannie I pełni to, co prawe, I mówi prawdę w sercu swoim. Nie obmawia językiem swoim, Nie czyni zła bliźniemu swemu Ani nie znieważa sąsiada swego. Sam czuje się wzgardzony i niegodny, A czci tych, którzy boją się Pana. Choćby złożył przysięgę na własną szkodę, nie zmieni jej. Pieniędzy swych nie pożycza na lichwę I nie daje się przekupić przeciw niewinnemu. Kto tak czyni, nie zachwieje się nigdy.” (Psalm 15:1-5)
Psa 15:5 [He that] putteth not out 5414 his money 3701 to usury5392, nor taketh 3947 reward 7810 against the innocent 5355. He that doeth 6213 these [things] shall never 5769 be moved 4131 .
„Szczęśliwy mąż, który się lituje i pożycza, Prowadzi swe sprawy zgodnie z prawem, Bo nigdy się nie zachwieje; Sprawiedliwy nigdy nie będzie zapomniany.” (Psalm 112:5-6)
„Kto się lituje nad ubogim, pożycza Panu, a ten mu odpłaci za jego dobrodziejstwo.” (Przysłów 19:17)
„Kto powiększa swój majątek przez lichwiarskie odsetki, gromadzi go dla tego, który lituje się nad ubogimi.” (Przysłów 28:8)
Pro 28:8 He that by usury5392 and unjust gain 8636 increaseth 7235 his substance 1952, he shall gather 6908 it for him that will pity 2603 the poor 1800.
„Oto Pan spustoszy ziemię i zniszczy ją, sprawi zamieszanie na jej powierzchni i rozproszy jej mieszkańców. Ten sam los co lud spotka i kapłana, sługę i jego pana, służącą i jej panią, kupującego i sprzedającego, pożyczającego i biorącego pożyczkę, lichwiarza i jego dłużnika.” (Iz. 24:1-2)
„Nie uciska nikogo i dłużnikowi zwraca jego zastaw, nie dopuszcza się gwałtu, udziela chleba głodnemu, a nagiego przyobleka w szatę, Nie pożycza na lichwę i nie bierze odsetek, powstrzymuje swoją rękę od złego, w sporach między ludźmi rozsądza zgodnie ze słusznością, Postępuje według moich przykazań i przestrzega wiernie moich praw: ten jest sprawiedliwy, on też na pewno będzie żył – mówi Wszechmocny Pan.” (Ez. 18:7-9)
Eze 18:8 He [that] hath not given forth 5414 upon usury5392, neither hath taken 3947 any increase 8636, [that] hath withdrawn 7725 his hand 3027 from iniquity 5766, hath executed 6213 true 571 judgment 4941 between man 376 and man 376,
„Uciska ubogiego i biednego, dopuszcza się gwałtu, zastawu nie zwraca i podnosi oczy swoje ku bałwanom, popełnia ohydne czyny, Pożycza na lichwę i bierze odsetki – na pewno nie będzie żył, ponieważ popełnił wszystkie te ohydne czyny. Na pewno poniesie śmierć; jego krew będzie na nim.” (Ez. 18:12-13) (!!!)
Eze 18:13 Hath given forth 5414 upon usury5392, and hath taken 3947 increase 8636: shall he then live 2425 ? he shall not live 2421 : he hath done 6213 all these abominations 8441; he shall surely 4191 die 4191 ; his blood 1818 shall be upon him.
„U ciebie przyjmują łapówki za przelew krwi. Bierzesz odsetki i dopłatę, i krzywdzisz gwałtem swojego bliźniego, a mnie zapomniałeś – mówi Wszechmocny Pan.” (Ez. 22:12)
Eze 22:12 In thee have they taken 3947 gifts 7810 to shed 8210 blood 1818; thou hast taken 3947 usury5392 and increase 8636, and thou hast greedily gained 1214 of thy neighbours 7453 by extortion 6233, and hast forgotten 7911 me, saith 5002 the Lord 136 GOD 3069.
Fragmenty dotyczące pożyczania na procent z Nowego Testamentu (NT):
„Temu, kto cię prosi, daj, a od tego, kto chce od ciebie pożyczyć, nie odwracaj się.” (Mt. 5:42)
„I jeśli pożyczacie tym, od których spodziewacie się zwrotu, na jaką wdzięczność zasługujecie? Przecież i grzesznicy pożyczają grzesznikom, aby z powrotem odebrać tyle samo. Ale miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie im dobrze i pożyczajcie, niczego się za to nie spodziewając, a wielka będzie wasza nagroda i będziecie synami Najwyższego.” (Łk. 6:34-35)
„Mówię wam bowiem: Jeśli wasza sprawiedliwość nie będzie obfitsza niż uczonych w Piśmie i faryzeuszy, żadnym sposobem nie wejdziecie do królestwa niebieskiego.” (Mt. 5:20)
„Wtedy Jezus wszedł do świątyni Boga i wypędził wszystkich sprzedających i kupujących w świątyni; poprzewracał stoły wymieniających pieniądze i stołki sprzedających gołębie. I powiedział im: Jest napisane: Mój dom będzie nazwany domem modlitwy, a wy zrobiliście z niego jaskinię zbójców.” (Mt. 21:12-13)
„Postępujcie jak dzieci światłości; Bo owoc Ducha jest we wszelkiej dobroci, sprawiedliwości i prawdzie. Badając to, co podoba się Panu; I nie miejcie nic wspólnego z bezowocnymi uczynkami ciemności, ale je raczej strofujcie.” (Efez. 5:8-11)
„Od wszelkiego rodzaju zła z dala się trzymajcie.” (1 Tes. 5:22)
.png)
.png){kind=link}
